تأثیر سنگ بازالت در زمینساخت و جابهجایی قارهها
وقتی صحبت از حرکت قارهها روی زمین میشود، شاید اولین چیزی که به ذهن برسد «زلزله» یا «آتشفشان» باشد. اما در پشت این تغییرات بزرگ، یک سنگ آذرین تیره‌رنگ به نام بازالت نقش اصلی را بازی میکند. بازالت سنگی است که بیشتر کف اقیانوسها را ساخته و مثل یک موتور، حرکت صفحات زمین را به جلو می‌راند. در این مقاله از آنلاین بازالت به زبان ساده توضیح می‌دهیم که بازالت چگونه در زمینساخت (تکتونیک صفحهای) و جابجایی قارهها اثر می‌گذارد.
بازالت چیست و کجا تشکیل میشود؟
بازالت از سرد شدن سریع گدازه‌های آتشفشانی به وجود میآید. هر جا که ماگما از اعماق زمین بیرون میآید، مخصوصاً در کف اقیانوسها، لایههای ضخیم بازالت تشکیل میشود. به همین دلیل، بیشتر پوسته اقیانوسی زمین از بازالت ساخته شده است.
نقش بازالت در گسترش بستر اقیانوس
در محل‌هایی مثل شکاف‌های میان‌اقیانوسی (Mid-Ocean Ridges)، ماگما مدام بالا میآید و بازالت جدید میسازد. این بازالت تازه، پوسته قدیمی‌تر را به دو طرف هل میدهد. همین فرایند باعث میشود قارهها آرام‌آرام از هم دور شوند. بهطور مثال، اقیانوس اطلس هر سال چند سانتی‌متر پهن‌تر میشود چون بازالت جدید در کف آن تشکیل میشود.
بازالت و چرخه فرورانش
البته بازالت همیشه روی سطح باقی نمی‌ماند. وقتی صفحات بازالتی بعد از میلیونها سال حرکت به لبه قارهها می‌رسند، در مناطقی به نام فرورانش (Subduction Zones) دوباره به درون زمین فرو می‌روند. این فرایند هم به جابهجایی قارهها کمک میکند و هم باعث پیدایش رشته‌کوه‌ها و آتشفشان‌ها میشود؛ مثل رشته‌کوه آند در آمریکای جنوبی.
بازالت و تشکیل کوه‌ها
بازالت به خاطر مقاومت بالایش در برابر فشار، در هنگام برخورد صفحات به شکلگیری کوهستان‌ها کمک میکند. وقتی لایههای بازالتی فشرده می‌شوند، بخشی از ساختار کوه‌ها و کمربندهای آتشفشانی را تشکیل می‌دهند.
چرا بازالت کلید حرکت قاره‌هاست؟
-
بازالت بیشتر پوسته اقیانوسی را میسازد.
-
مدام در کف اقیانوسها تولید میشود و پوسته قدیمی را کنار می‌زند.
-
پس از حرکت طولانی، دوباره در فرورانش وارد گوشته زمین میشود.
-
همین چرخه تولید و نابودی بازالت، موتور اصلی حرکت صفحات و جابهجایی قاره‌هاست.
جمع‌بندی
بازالت فقط یک سنگ تیره‌رنگ آتشفشانی نیست؛ بلکه بازیگر اصلی صحنه زمینساخت است. این سنگ با تشکیل پوسته اقیانوسی، گسترش بستر دریا و شرکت در فرایند فرورانش، عامل مهمی در جابجایی قارهها و پویایی زمین به شمار می‌رود. به زبان ساده: اگر بازالت نبود، قارهها امروز در همین جای فعلی قرار نداشتند.
سوالات متداول
- چرا بیشتر پوسته اقیانوسی از سنگ بازالت تشکیل شده است؟
چون ماگمایی که در کف اقیانوسها بالا میآید سریع سرد میشود و به بازالت تبدیل میگردد. این فرآیند دائمی است و باعث میشود تقریباً تمام پوسته اقیانوسی از بازالت ساخته شود. - چه تفاوتی بین بازالت پوسته اقیانوسی و گرانیت پوسته قارهای وجود دارد؟
بازالت تیرهتر، متراکمتر و غنی از آهن و منیزیم است و در کف اقیانوسها غالب است. در مقابل، گرانیت روشنتر و سبکتر است و بیشتر پوسته قارهای را میسازد. - آیا حرکت قارهها بدون وجود بازالت هم امکانپذیر بود؟
خیر. بازالت به دلیل اینکه بستر اصلی اقیانوسها را تشکیل میدهد، بخش ضروری چرخه زمینساخت صفحهای است. بدون بازالت، گسترش بستر اقیانوس و در نتیجه حرکت قارهها رخ نمیداد. - نقش بازالت در شکلگیری آتشفشانهای دریایی مثل هاوایی چیست؟
جزایر هاوایی در اثر فورانهای مداوم بازالت در وسط اقیانوس آرام شکل گرفتهاند. لایههای متعدد بازالت روی هم انباشته شده و این جزایر آتشفشانی را ساختهاند. - بازالت چه اطلاعاتی درباره تاریخچه جابهجایی قارهها به زمینشناسان میدهد؟
سنسنجی و بررسی ترکیب شیمیایی بازالتهای قدیمی به دانشمندان کمک میکند مسیر حرکت صفحات، سرعت جابهجایی قارهها و تغییرات زمینساختی را در طول میلیونها سال بازسازی کنند. - چرا بازالت در برابر فشار و حرارت نسبت به بسیاری از سنگهای دیگر مقاومتر است؟
چون بافت ریزدانه و تراکم بالایی دارد و ترکیب آن غنی از کانیهای سخت مثل پیروکسن و پلاژیوکلاز است. این ویژگی باعث میشود بازالت هم در برابر فشار مقاوم باشد و هم پایداری حرارتی بالایی داشته باشد. - آیا بازالت میتواند در آینده جایگزین شاخصهای زمینشناسی دیگری برای مطالعه زمینساخت شود؟
بازالت همچنان یکی از بهترین شاخصهاست چون در همه اقیانوسها وجود دارد و بهطور مداوم تولید میشود. هرچند تکنولوژیهای جدید مثل سنجش ماهوارهای و دادههای لرزهنگاری هم به کمک مطالعه زمینساخت آمدهاند، بازالت جایگاه کلیدی خود را حفظ خواهد کرد.
نظری برای این وجود ندارد.